જમીનદારીનાબૂદી

જમીનદારી ને કાયમી જમાબંધીની પ્રથામાં રાજ્ય જમીનમહેસૂલ ભરવાની જવાબદારી જમીનદાર પર મૂકતું હતું ને જમીનમહેસૂલની રકમ કાયમ માટે નિશ્ચિત કરવામાં આવતી હતી.

બ્રિટનમાં જમીનદારોએ પોતાની જમીન મૂડીવાદી ધોરણે નફા માટે કામ કરતા ખેડૂતોને ગણોતે આપી અને તેમણે વાડાબંધીથી જમીનવિહોણા બનેલા ખેતમજૂરોની મદદથી આ જમીન પર આધુનિક ખેતી વિકસાવી. ભારતમાંય આ વિકાસક્રમ આરંભવાના હેતુથી ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના બ્રિટિશ શાસકોએ પોતાને પરિચિત જમીનદારી દાખલ કરી હોય એ બનવાજોગ છે; પરંતુ ભારતમાં તેનાં પરિણામ જુદાં આવ્યાં. જમીનદાર ને જમીન ખરેખર ખેડનાર વચ્ચે વચગાળાના માણસોની એક શૃંખલા અહીં ઊભી થઈ. વચલા માણસો નીચેના માણસો પાસેથી સાંથ લેતા અને ઉપરનાને આપતા ને બે વચ્ચેના તફાવતને પોતાની આવક તરીકે મેળવતા. આ પરિસ્થિતિ માટે વધતી વસ્તી અને અન્ય વ્યવસાયોનો અભાવ જવાબદાર હતો. જમીનદાર ને વચગાળાનો વર્ગ પરાવલંબી ને આવકને મોજશોખમાં ઉડાવનાર બન્યો. ખેતીની સુધારણામાં તેણે રસ ન દાખવ્યો. કશી તકલીફ લીધા વિના આવક મેળવવાનું તેના માટે અહીં શક્ય હતું. આ સર્વનો ભાર જમીન ખેડનાર છેલ્લા માણસ પર હતો. ખેતીની સુધારણા કરવાની તેની શક્તિ કે વૃત્તિ નહોતી. પેટિયા સિવાયની બધી આવક કે ઉત્પાદન તે ઉપરના માણસોને આપતો હતો. ખેતીની સુધારણામાં રાજ્ય પણ રસ ધરાવતું નહોતું. તેને જમીનમહેસૂલમાંથી મળતી આવક સ્થિર હતી. ખેતીના વિસ્તારનો કે સુધારણાનો કોઈ લાભ તેને મળતો નહિ. જમીનદારી વ્યવસ્થા આ રીતે અન્યાયી ને અકાર્યક્ષમ હતી. તેની નાબૂદી અંગે સૌ એકમત હતા. તેને દૂર કરવાનું કામ પ્રમાણમાં ઝડપથી થયું. અસર પામનાર વર્ગે ન્યાયાલયનો આશરો લીધો ખરો પણ કાયદા સુધારીને સરકારે રસ્તો સરળતાથી કાઢ્યો.

1950ના દસકાના પૂર્વ ભાગમાં દેશની 40 % જમીન પર ફેલાયેલી જમીનદારી પ્રથાને દૂર કરવાના સરકારના પ્રયત્નને કારણે લગભગ 2 કરોડ ખેડૂતોને લાભ થયો. તેઓ સરકારના સીધા સંપર્કમાં આવ્યા. જમીનદારોના હાથમાંની ખરાબાની (wasteland) જમીનની માલિકી પણ રાજ્યને મળી. બંધારણીય માર્ગે આ પરિવર્તન આવ્યું. એટલે સરકારને જમીનદારોને રૂ. 670 કરોડનું કુલ વળતર ચૂકવવું પડ્યું.

કાયદાની છટકબારીઓનો લાભ લઈને જૂના જમીનદારો ઘરખેડ માટે જમીનદારી હેઠળની જમીનનો ગણનાપાત્ર ભાગ પોતાની માલિકી નીચે રાખી શક્યા હતા. છતાં જમીનદારીની નાબૂદી સ્વાતંત્ર્ય પછીની મોટી સિદ્ધિ છે તેની ના કહી શકાય નહિ. થોડુંઘણું કામ આ અંગે બાકી રહ્યું છે ને તે માટે મુખ્યત્વે ન્યાયાલયોમાં દાખલ કરવામાં આવેલા દાવા જવાબદાર છે. આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, ઓરિસા ને પશ્ચિમ બંગાળમાં કેટલીક ઇનામી જમીન ને જાગીરોના અવશેષ હજી ચાલુ રહ્યા છે.