ગણોતધારા

જમીનદારી હતી ત્યાં જમીનદારો ગણોતિયા મારફતે ખેતી કરાવતા હતા. રૈયતવારી પ્રથામાં પણ જમીનમાલિકો જાતે પોતાની જમીન પર ખેતી કરવાને બદલે ગણોતિયાને તે સોંપી દેતા ને તેની પાસેથી મળતી સાંથની આવકમાંથી નિરાંતે બેઠાડું જીવન ગાળતા. ગામમાં કામ માગનાર ઘણા હતા ને વળી તેમની સંખ્યા વધતી જતી હતી. અન્ય વ્યવસાય હાથવગો નહોતો એટલે ખેડવા માટે જમીન મેળવવા માલિકોની બધી શરતો સ્વીકારવા માણસો તૈયાર થતા. ગણોતિયો સાંથ તરીકે જમીનમાલિકને આધભાગ આપતો. તેનાં કુટુંબીઓ જમીનમાલિકનાં અનેક નાનાંમોટાં કામ કરતાં. ગણોતિયાને જમીનમાલિક ગમે ત્યારે કાઢી મૂકી શકતો.

પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં ગણોતિયાને રક્ષણ આપવા 4 માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત સૂચવવામાં આવ્યા હતા : (1) સાંથ એકંદર ઉત્પાદનના 1⁄5 થી ​1⁄4 ભાગ કરતાં વધવી ન જોઈએ. (2) ગણોતે સોંપાયેલી તમામ જમીન માલિક પરત લઈ શકે નહિ. ગણોતિયો જમીન પર કાયમનો કબજો ધરાવશે. આમાં અપવાદ રાખવામાં આવ્યા હતા ખરા. (3) ગણોતિયાને તેની પાસેના માલિક દ્વારા પાછી ન લઈ શકાય તેવી જમીન પર માલિકીહક આપવા. (4) જમીનદાર/જમીનમાલિક ગણોતિયાના સંબંધને સમાપ્ત કરવો.

આજે નાગાલૅન્ડ, મેઘાલય અને મિઝોરમ સિવાયનાં તમામ રાજ્યોએ ગણોતધારા પસાર કર્યા છે. ચોક્કસ મુદતથી ગણોતિયા તરીકે કામ કરતો હોય તેને રક્ષણ આપવામાં આવે છે. ગણોતિયાને તે ખેડતો હોય તે જમીન પરથી જમીનમાલિક યથેચ્છ રીતે કાઢી મૂકી શકતો નથી. જમીનમાલિક ગણોતિયા પાસેથી કેટલી સાંથ લઈ શકશે તેની ઉપલી મર્યાદા રાજ્યે ઠરાવી છે અને કાયદામાન્ય રીતે ગણોતિયાને તે દૂર કરે ત્યારે જમીન પર કરેલી સુધારણા માટે વાજબી વળતર આપવાને માટેય જમીનમાલિક બંધાયેલો છે. ગણોતધારાએ ગણોતિયાને ત્રણ ‘એફ’ (fair tenure, fair rent, fair compensation) આપેલ છે એમ આથી કહેવાયું છે.

વળી, ઘણાં રાજ્યોમાં ચોક્કસ તારીખે પોતે જે જમીન મુકરર મુદતથી ખેડતો હોય તે ધોરણે ગણોતિયાને માલિકીહક આપવામાં આવ્યા છે. આ માટે ઠરાવવામાં આવેલ વળતરના હપતા ગણોતિયા પાસેથી રાજ્ય વસૂલ કરે છે ને તે જૂના જમીનમાલિકને ચૂકવે છે. ખેડે તેની જમીન એ સૂત્રને આમ સાકાર કરવામાં આવ્યું છે.

અહીં જમીનમાલિકને ઘરખેડ માટે ગણોતિયાના હાથમાંની જમીન સ્વહસ્તક લેવાનો મર્યાદિત અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. ગણોતધારાઓમાં જમીનમાલિક ને ગણોતિયાના અધિકારો વચ્ચે નાજુક સંતુલન જાળવવાનો રાજ્ય સરકારોએ પ્રયત્ન કર્યો છે. કાયદાઓ એને કારણે સંકુલ બન્યા છે.

વિધવાઓ, લશ્કરના જવાનો, સગીર બાળકો માટે આ કાયદાઓમાં ખાસ જોગવાઈઓ છે. આ વર્ગો પોતે જમીન ખેડી શકે એમ નથી એટલે તેઓ ગણોતિયા રાખી જમીન ખેડાવી શકે છે. આવા કિસ્સામાં ગણોતિયાને કાયદાએ આપેલું રક્ષણ તો રહે જ છે.

ગણોતધારા દ્વારા મળેલા હકોને ગણોતિયા મરજિયાત રીતે જતા કરી શકે છે. વળી, ગણોતકરારના પાલનમાં તે ચૂક કરે, સાંથ બરાબર ન ચૂકવે કે જમીનનું યોગ્ય જતન ન કરે તોપણ તેને ગણોતધારાની જોગવાઈ પ્રમાણે દૂર કરી શકાય છે.

ગણોતધારામાં ગણોતિયાને રક્ષણ આપવામાં આવ્યું છે. પણ ઘણાં રાજ્યોએ જમીન ભાગે ખેડનારનો ગણોતિયાની વ્યાખ્યામાં સમાવેશ કરેલ નથી.

આ કાયદાઓના અમલની ર્દષ્ટિએ રાજ્યો-રાજ્યો વચ્ચે ઘણો તફાવત જોવા મળ્યો છે. પશ્ચિમ બંગાળ, કર્ણાટક અને કેરળમાં અન્ય રાજ્યો કરતાં આ ર્દષ્ટિએ પ્રગતિ સારી રહી છે.

ગણોતિયાને માલિકીહક ન મળે તે માટે જમીનમાલિકોએ પોતાની જમીનની માલિકી સગીર કે વિધવાના નામે કરી દીધી છે ને ગણોતધારાના અપવાદોનો પૂરો લાભ ઉઠાવ્યો છે. વળી તેમણે ઘરખેડમાં પણ કાયદાનુસાર લઈ શકાય તેટલી જમીન લીધી છે. ઘરખેડની વ્યાખ્યામાં ખેતર પર કામ કરવાની કે ખેતી પર દેખરેખ રાખવાનીય ફરજ જરૂરી મનાઈ નથી. જમીનમાલિકોના આર્થિક તેમજ સામાજિક દબાણ સામે ઝૂકી જઈને ઘણા ગણોતિયાઓએ પોતાને મળનાર માલિકીહકો મરજિયાત રીતે જતા કર્યા છે. જે રાજ્યોમાં ગણોતિયાઓ સંગઠિત છે ને સ્થાનિક કમિટી દ્વારા અમલીકરણ સાથે તેઓને સાંકળવામાં આવ્યા છે ત્યાં કાયદાનો અમલ સારી રીતે થયો છે. સાંથનિયમન પણ કાગળ ઉપર જ રહ્યું છે. એનો આગ્રહ રાખનાર ગણોતિયાને જમીન પરથી એક યા બીજી રીતે હાંકી મૂકવામાં આવે છે. ગણોતિયાને રક્ષિત દરજ્જો મળી ન જાય તેની જમીનમાલિકો પૂરી કાળજી રાખે છે. એક ને એક માણસને લાંબા સમય સુધી તેઓ જમીન સોંપતા જ નથી.

ખેડનારને ખાતરી રહે કે તેની જમીન પરની ખેતસુધારણાના પ્રયત્નનું ફળ તેને પોતાને મળશે એવી પ્રોત્સાહનપૂર્ણ જમીનધારાની વ્યવસ્થા ઊભી કરવાના ઉદ્દેશમાં ગણોતધારા આમ સફળ થયા નથી. વ્યાપક પ્રમાણમાં દેશમાં અરક્ષિત અને પ્રચ્છન્ન ગણોતિયાનો વર્ગ ઊભો થયો છે. કાનૂની રીતે જાતે ઘરખેડની જમીન પર ખેતી કરનાર માલિકના ચાકર તરીકે, વર્ષ માટે રોકાયેલા ખેતમજૂર તરીકે કામ કરનાર માણસ હકીકતે તો કોઈ પણ પ્રકારના કાનૂની રક્ષણ વગર કામ કરનાર ગણોતિયો જ હોય છે. જમીનમાલિકને તે ચોથા ભાગથી શરૂ કરીને પોણા ભાગ જેટલું ઉત્પાદન સાંથ તરીકે ચૂકવે છે. આ પ્રમાણનો આધાર જમીનમાલિક કેટલાં સાધનો ખેતીકામ માટે પૂરાં પાડે છે તેના પર છે. જો તે જમીન સિવાય બીજું કોઈ સાધન ગણોતિયાને ન આપે તો સાંથ ચોથા ભાગ જેટલી રહે. માલિક બધાં સાધન પૂરાં પાડે ને ગણોતિયાએ કે ચાકરે માત્ર મજૂરી જ કરવાની હોય તો સાંથ ઉત્પાદનના પોણા ભાગ જેટલી હોઈ શકે. એક અંદાજ પ્રમાણે દેશની ખેડાતી ત્રીજા ભાગની જમીનને આ પ્રચ્છન્ન ગણોતિયા ખેડે છે.

આ રીતે બીજા મારફત ખેતી કરાવનાર વર્ગમાં વિધવા, સગીર, લશ્કરના નિવૃત્ત જવાન, કાનૂની ર્દષ્ટિએ જમીનને ઘરખેડમાં લેનાર બેઠાડુ વર્ગ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત ગણોતધારાને કારણે કે જમીનની પુનર્વહેંચણીને કારણે જમીનની માલિકી મળી હોય પણ સ્વતંત્ર ખેતી કરવાની શક્તિ કે વૃત્તિ ન હોય તેવા માણસોય પોતાની જમીન બીજાને ખેડવા આપી દે છે.

આ પ્રકારના ગણોત અંગેના લેખિત કરાર હોતા નથી. બધું મૌખિક સમજૂતીના આધારે ચાલે છે. ભારતનાં ગામડાંમાં ખેતી સિવાયનું ખાસ કામ નથી ને કામ શોધનાર ઘણા છે ને વધતા જાય છે એટલે જમીન ખેડવાની ને પેટિયા પૂરતુંય રળવાની તક મળે તે માટે જમીનમાલિકની ગમે તે શરતો સ્વીકારવા માણસો તૈયાર હોય છે. પ્રચ્છન્ન ગણોતિયાના વર્ગનો ઉદભવ આ પરિસ્થિતિનું પરિણામ છે. આ ગરજ ધરાવનાર વર્ગની સોદો કરવાની શક્તિ નહિવત્ છે. ખરેખર ખેતી કરનારને પોતાના અધિકારોની જાણ થાય અને તે આ અધિકારો માટેનો દાવો સબળ રીતે કરી શકે તેવું વાતાવરણ ઊભું કરવાની જરૂર છે. આજની સ્થિતિમાં તો વ્યાપક અનૌપચારિક ગણોતિયા પ્રથાને કારણે ઊભી થતી અસલામતીને કારણે ગણોતિયાને, જમીન ભાગે ખેડનારને કે જમીનમાલિક્ધો ઉત્પાદન વધારવા જમીનમાં રોકાણ કરવાનું પ્રોત્સાહન રહેતું નથી.

બિહાર, તામિલનાડુ, આંધ્ર, પંજાબ, હરિયાણા અને ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં સવિશેષ રીતે, અરક્ષિત અને મૌખિક ગણોતિયાનો વર્ગ ઉદભવ્યો છે.